ATLAS HISTORYCZNY

Łódź – jedno z największych miast w Polsce – nie miało dotychczas atlasu historycznego, choć na uwagę zasługują inne opracowania o podobnym charakterze atlasowym m.in. Atlas Łodzi wydany w 2002 r. wraz z późniejszymi suplementami. Początki powstawania miasta i przekształcania się go, w krótkim względnie czasie, w jedno z największych miast w Polsce zasługuje na przedstawienie jego rozwoju kartograficznie z odpowiednimi dla poszczególnych map opisami. Uznając konieczność opracowania atlasu historycznego dla miasta Łodzi Łódzkie Towarzystwo Naukowe podjęło temat przygotowania publikacji opisującej i ilustrującej historię rozwoju przestrzennego Łodzi. W tym celu uzyskało grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach konkursu Dialog. W 2018 roku rozpoczęły się prace nad Atlasem realizowane przez zespół składający się z grona naukowców związanych z Politechniką Łódzką, Uniwersytetem Łódzkim i innych osób, w tym pracowników Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi.

Analizując proces powstawania miasta Łodzi nasuwa się pytanie o przyczyny, które spowodowały, że z niewielkiej osady, której w 1423 roku przyznano prawa miejskie, w XIX wieku zaczął rozwijać się łódzki przemysł włókienniczy, a wraz z nim miasto. Złożyły się na to następujące czynniki: uwarunkowania naturalne w postaci licznych rzek oraz lasów i tym samym zasobów wody i budulca dla celów przemysłu oraz czynnik polityczny wyrażający się w woli stworzenia przemysłu włókienniczego na ziemiach polskich okresu rozbiorowego.

Tę polityczną wolę stworzenia przemysłu, a tym samym rozwoju miasta wyrażali i wdrażali twórcy Łodzi przemysłowej: Rajmund Rembieliński i Stanisław Staszic. Tymi, którzy budowali łódzki przemysł, byli w przeważającym stopniu osadnikami, którzy przywędrowali spoza ziem polskich i w Łodzi rozwinęli pionierski w tamtym okresie przemysł włókienniczy. Współcześnie przemysł ten przestał być przemysłem rozwojowym, a na przełomie XX i XXI wieku niemal całkowicie przestał istnieć. Powstaje pytanie o podstawy obecnego rozwoju miasta. Jest to także pytanie o to, jaki przemysł może dzisiaj pełnić rolę miastotwórczą, podstawową lub choćby wspierającą. Z pewnością musiałby to być przemysł innowacyjny, oparty o nowoczesne technologie, który byłby w stanie sprostać wymaganiom współczesnej cywilizacji. Wydaje się, że w Łodzi dysponujemy w tym względzie zasobem kapitału ludzkiego, zapleczem badawczym łódzkich uczelni i instytutów. Konieczne jest jednak tworzenie warunków gospodarczych, politycznych, ekonomicznych oraz społecznych, które umożliwiłyby dalszy, wieloaspektowy rozwój miasta.

Dotychczasowy rozwój Łodzi jest lekcją historii. Czy z procesu powstawania Łodzi przemysłowej można wyciągnąć wnioski co do kierunków i sposobów rozwoju współczesnego miasta? To już temat na zupełnie odrębne opracowanie.

Edward Karasiński

Łódź – one of the largest cities in Poland – has not yet had a historical atlas, although other studies of a similar atlas-like character, such as the Atlas of the City of Łódź published in 2002 with later supplements, are worth noting. The beginnings of the city and its transformation into one of the largest cities in Poland within a relatively short period of time deserve to be presented cartographically with appropriate descriptions for particular maps. Recognising the necessity to develop a historical atlas for the city of Łódź, the Łódź Scientific Society resumed the preparation of a publication describing and illustrating the history of spatial development of Łódź. To this end, it received a grant from the Ministry of Science and Higher Education in one of the calls for proposals announced under the Dialogue project. In 2018, works on the Atlas began carried out by a team consisting of a group of scientists connected with the Łódź University of Technology, the University of Łódź and other people, including the employees of the City Urban Planning Office in Łódź.

When analysing the process of the development of the city of Łódź, a question arises as to the reasons why in the 19th century a small settlement, which was granted city rights in 1423, became home to the textile industry which gave grounds for the development of the city. This was due to the following factors: natural conditions including the presence of numerous rivers and forests, the sources of water and building material for industrial purposes, and a political factor, i.e., the will to create textile industry in the Polish lands during the period of partitions. This political will to lay foundations for the development of industry, and the city, was expressed and carried out by the creators of industrial Łódź: Rajmund Rembieliński and Stanisław Staszic. Those who built the Łódź industry were mostly settlers from outside of the Polish lands who came here to develop a pioneering at that time textile industry in Łódź. Today, textile industry is not a growing industry any more, and at the turn of the 20th and 21st centuries it almost completely ceased to exist. The question arises about the foundations of the current development of the city. It is also a question of what kind of industry could play a basic or at least auxiliary city-forming role today. It would certainly have to be an innovative industry, based on modern technologies able to meet the requirements of modern civilisation. Apparently, Łódź has got human resources and research facilities at Łódź universities and research institutes. However, it is necessary to create economic, political, economic and social conditions that would enable further, multifaceted development of the city.

The development of Łódź to-date is a lesson in history. Can conclusions be drawn from the development of industrial Łódź as to the directions and ways of development of a contemporary city? This is a topic for a completely separate study.

Edward Karasiński

Aż do okresu międzywojennego polska historiografia mało poświęcała uwagi dziejom Łodzi. Historia małego, rolniczego miasteczka, jakim była Łódź aż do pierwszej ćwierci XIX w. nie mogła wzbudzać zainteresowania. Pierwsza praca poświęcona naszemu miastu – książka O. Flatta pt. „Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym” z 1853 r., zgodnie ze swym tytułem, miała charakter opisowy, kronikarski, obliczony raczej na użytek lokalnego bądź regionalnego odbiorcy. Wielka kariera przemysłowa Łodzi w drugiej połowie XIX w. wzbudziła, rzecz jasna, zainteresowanie w kraju, ale głównie w kręgach publicystów i ekonomistów oraz, co najwyżej, wąskiego kręgu historyków zajmujących się rozwojem przemysłu na ziemiach polskich. Ze względu jednak na brak rodzinnego, łódzkiego środowiska naukowego, całościowego ujęcia dziejów Łodzi nadal wszakże brakowało.

Istotna zmiana w tym względzie nastąpiła dopiero w okresie międzywojennym, kiedy to powstały pierwsze organizacje o charakterze popularnonaukowym oraz naukowym. Były to w kolejności: Zrzeszenie Nauczycieli Geografii (zał. w 1922 r.), Towarzystwo Przyrodnicze im. ks. Stanisława Staszica (1926 r.), Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Historycznego (1927 r.) oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Łodzi (1936 r.). Kolejnym ważnym wydarzeniem było utworzenie Oddziału Łódzkiego Wolnej Wszechnicy Polskiej – namiastki pierwszej łódzkiej wyższej uczelni – oraz powołanie do życia Archiwum Akt Dawnych Miasta Łodzi, którego zbiory umożliwiały podjęcie poważniejszych badań naukowych. Ich efekty pojawiły się wkrótce w artykułach publikowanych na łamach wydawniczych wówczas dwóch czasopism historycznych – „Rocznika Łódzkiego” oraz „Rocznika Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego”. Ukazało się wtedy sporo prac poświęconych zarówno historii Łodzi rolniczej, jak i przemysłowej; były to jednak na ogół prace przyczynkarskie. Dopiero powstanie po II wojnie światowej prężnego, interdyscyplinarnego ośrodka akademickiego przyczyniło się do bardziej pogłębionych badań naukowych poświęconych dziejom Łodzi we wszechstronnym ujęciu.

Spod pióra historyków, geografów, urbanistów, architektów i specjalistów innych dyscyplin naukowych wyszło do dzisiaj wiele opracowań dotyczących historii Łodzi, rozwoju osadnictwa na jej terenie, rozwoju urbanistycznego miasta, dziedzictwa na jej terenie, rozwoju urbanistycznego miasta, dziedzictwa jego architektury itp. Powstały również trzy obszerne monografie Łodzi. Nie doczekała się natomiast Łódź dotychczas kartograficznego ujęcia jej dziejów w postaci historycznego atlasu miasta, jakim mogą się poszczycić nie tylko największe polskie miasta – Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław – ale także kilka mniejszych, jak np. Toruń, Elbląg czy Grudziądz.

Prezentowany atlas ma charakter opracowania historyczno-urbanistycznego i obrazuje – w formie kartograficznej oraz ikonograficznej – całokształt dziejów kształtowania się procesów osadniczych na obszarze obecnej Łodzi, począwszy od czasów prehistorycznych aż po lata współczesne.

Okres pradziejowy, w którym powstawały, efemeryczne jeszcze, formy osadnicze, udokumentowany został pod względem kartograficznym znaleziskami archeologicznymi z obszaru współczesnej Łodzi. Zobrazowanie natomiast procesu kształtowania się, stałej już, ale przez długi czas wyłącznie wiejskiej, sieci osadniczej w czasach historycznych, począwszy od wczesnego średniowiecza aż po wiek XVIII, wymagało – wobec braku dla nich archiwalnych materiałów kartograficznych – tworzenia serii autorskich map rekonstrukcyjnych. Sporządzano je metodą retrospektywną, tj. poprzez odnoszenie wstecz elementów morfologicznych uwidocznionych na mapach i planach archiwalnych z końca XVIII i początków XIX w. (siedlisk wsi, młynów, dróg itp.), o których wiadomo z przekazów historycznych, że istniały wcześniej, do odpowiednich przeszłych przekrojów czasowych, uzupełniając je o elementy, które w świetle źródeł pisanych występowały w przeszłości, a zanikły w późniejszym czasie. To samo dotyczy obrazu powstałego na początku XV w. średniowiecznego miasta Łodzi, co stanowiło zasadniczą cezurę w dziejach naszego obszaru.

W podziale treści atlasu szczególną uwagę zwrócono na okresy wyróżniające się wzmożeniem procesów osadniczych, bądź urbanistycznych. Były to: 1) fala osadnictwa olęderskiego i pruskiego na przełomie XVIII i XIX w., 2) działalność urbanistyczno-industrializacyjna w dobie autonomicznego Królestwa Polskiego w latach 1820. I 1830., efektem której było powstanie Łodzi rękodzielniczo-manufakturowej, 3) dynamiczny rozwój Łodzi kapitalistyczno-wielkoprzemysłowej od połowy lat 1860. Aż do początku XX w., 4) „bitwa łódzka”, okupacja pruska i rozszerzenie granic miasta, 5) rozwój wojewódzkiego miasta Łodzi w okresie międzywojennym 6) okupacja hitlerowska, „Litzmannstadt Ghetto” i miejsca martyrologii oraz kolejne powiększenie terytorium miasta, 7) dynamiczna rozbudowa i nowe formy zabudowy Łodzi w specyficznych warunkach ustrojowych PRL (gospodarka planowa, brak działania renty gruntowej, ograniczenie prawa własności), 8) różnorodne formy rozbudowy i przebudowy miasta w trzydziestoleciu 1989-2019.

Oprócz reprodukcji oryginalnych map i planów archiwalnych, pochodzących w większości ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi oraz Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, w atlasie zaprezentowano również szereg problemowych plansz autorskich, obrazujących wybrane zagadnienia urbanistyczne, na zasadzie przetworzenia archiwalnych materiałów kartograficznych oraz źródeł pisanych, a także współczesnych opracowań urbanistycznych.

Atlas powstał z inicjatywy Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, a jego autorami są, w większości, pracownicy naukowi Łódzkich wyższych uczelni, znani specjaliści z zakresu archeologii, geografii historycznej, historii, architektury, urbanistyki, historii sztuki i in.

Marek Koter

Until the interwar period, Polish historiography had not paid much attention to the history of Łódź. Until the first quarter of the 19th century, the history of a small agricultural town like Łódź could not arouse much interest. The first work devoted to our city – a book by O. Flatt entitled "Historical, Statistical and Industrial Description of Łódź" of 1853, as suggested by its title, was a descriptive, chronicler's work addressed to the local or regional public. The great industrial career of Łódź in the second half of the 19th century stirred, obviously, interest across the country but mainly in the circles of publicists and economists and, at most, a narrow circle of historians dealing with the development of industry in Poland. However, due to the lack of a local, scientific community in Łódź, a comprehensive approach and picture of the history of Łódź was still missing.

A significant change in this respect occurred only in the interwar period, when the first organisations active in the field of dissemination and promotion of science were established. These were in chronological order: The Association of Geography Teachers (founded in 1922), the Stanisław Staszic Society of Nature (1926), the Łódź Branch of the Polish Historical Society (1927) and the Society of Friends of Science in Łódź (1936). Another important event was the establishment of the Łódź Branch of the Free Polish University – a substitute for the first Łódź university – and the establishment of the Archive of Historical Records of the City of Łódź, whose collections made it possible to undertake more serious scientific research. Their results soon appeared in articles published in the then existing two history journals: "Rocznik Łódzki" [Łódź Yearly] and "Rocznik Łódzki Polskiego Towarzystwa Historycznego" [Łódź Yearly of the Polish Historical Society]. A number of works on the history of both agricultural and industrial Łódź were published at that time but these were usually ancillary by nature. Only the establishment of a thriving, interdisciplinary academic centre after World War II contributed to more in-depth scientific research on the history of Łódź in a comprehensive manner.

Historians, geographers, urban planners, architects and specialists in other scientific disciplines have produced many studies on the history of Łódź, the evolution of settlement within its area, the development of the city, its overall and architectural heritage, etc. Three extensive monographs on Łódź have also been written. So far, however, Łódź has not received a cartographic presentation of its history in the form of a historical atlas of the city, which can be found not only in the largest Polish cities – Warsaw, Cracow, Poznań, Wrocław - but also in several smaller ones, such as Toruń, Elbląg or Grudziądz.

The presented atlas is a historical and urban planning study and illustrates – in a cartographic and iconographic form – the entire history of settlement processes in the area of present-day Łódź, from prehistoric until contemporary times.

The prehistoric period, during which such ephemeral settlement forms were created, is documented in terms of cartography by archaeological findings from the area of contemporary Łódź. On the other hand, depicting the process of shaping a permanent, but for a long time exclusively rural, settlement network in historical times, starting from the early Middle Ages until the 18th century, required – in the absence of archival cartographic materials – the creation of a series of original reconstruction maps. They were prepared using the retrospective method, i.e. by referring back to the morphological elements shown on the maps and archival plans from the late eighteenth and early nineteenth centuries (villages, mills, roads, etc.), about which it is known from historical sources that they had existed earlier, to appropriate past time periods, supplementing them with elements which, in the light of written sources, had been present in the past and disappeared later. The same applies to the image of the medieval city of Łódź created in the early 15th century, which was a fundamental caesura in the history of this area.

When grouping the contents of the atlas, particular attention was paid to the highlight periods marked with the intensification of settlement or urban processes. They were: 1) a wave of Olêder and Prussian settlements at the turn of the 18th and 19th centuries, 2) urban planning and industrialisation activities in the era of the autonomous Kingdom of Poland in the 1820s, and 1830s, which resulted in the creation of a craft and manufactory Łódź, 3) the dynamic development of capitalist and multi-industrial Łódź from the mid-1860s until the beginning of the 20th century; 4) the battle of Łódź, Prussian occupation and the expansion of city borders; 5) the development of Łódź as a capital of the province (voivodeship) in the interwar period; 6) Nazi occupation, the "Litzmannstadt Ghetto", places of martyrdom, and further expansion of the city's territory, 7) dynamic expansion and new forms of development of Łódź in the specific political circumstances of the People's Republic of Poland (centrally planned economy, no land rent, limited property rights), 8) various forms of expansion and reconstruction of the city in the thirty year period between 1989 and 2019.

Apart from reproductions of the original maps and archival plans, mostly from the collections of the State Archive in Łódź and the Main Archive of Old Records in Warsaw, the Atlas also presents a number of author's charts depicting selected urban issues, based on the processing of archival cartographic materials and written sources, as well as contemporary urban studies.

The Atlas was created on the initiative of the Lodz Scientific Society and most of its authors are researchers working at Lodz universities, acclaimed specialists in archaeology, historical geography, history, architecture, urban planning, art history and others.

Marek Koter